Erik de Bom & Toon van Houdt, Reds., 2018
Antwerpen: Polis en Stichting Utopa

In het boek Andersland schrijven Erik de Bom en Toon van Houdt: “In de huidige samenleving en cultuur lijkt er voor utopisch denken en handelen, voor het dromen en het streven naar een ideale wereld nauwelijks of geen plaats meer. ‘We zijn allemaal socialist’, zo luidde aan het eind van de negentiende eeuw een populaire uitspraak onder politici. Een uitspraak waarmee ze – geestdriftig of schamper – te kennen gaven dat ze ongeacht hun politieke voorkeur of strekking tot op zekere hoogte allemaal utopisten waren: mensen die zich (moesten) inzetten voor een betere, rechtvaardigere wereld voor iedereen, mensen die door hun politieke inspanningen de droom van een gelukkige maatschappij stukje bij beetje dichterbij brachten. Utopisch denken en politiek handelen gingen moeiteloos samen.

Het devies van onze tijd luidt heel anders. ‘We zijn allemaal boekhouder’, zo lijken hedendaagse politici ons, vermanend of verontschuldigend, voor te houden. Het devies vormt meteen een pijnlijk passend grafschrift voor elke vorm van utopische politiek, voor politiek gericht op een betere, ja zelfs ideale wereld, misschien wel voor politiek tout court. Het politieke bedrijf lijkt grotendeels te zijn gereduceerd tot een kwestie van ‘goed bestuur’, dat zelf een eufemisme lijkt te zijn voor… dorre boekhoudkunde. De begroting in orde brengen, de inflatie onder controle houden en als het even kan de economie een luttele procent doen groeien – veel verder schijnt de ambitie van de huidige beleidsmakers niet te reiken.

Daarmee is de band tussen utopie en politiek welhaast volledig doorgeknipt; utopisme overleeft, kán nog slechts overleven in de marge van het politieke bestel, onder ietwat wereldvreemde intellectuelen, onder kunstenaars die misschien wel spraakmakend zijn maar hoe dan ook vreemd en zonderling blijven. […] Thomas More en Erasmus vertellen beiden al lachend een ongemakkelijke maar pertinente waarheid: het kan anders, het moet beter. Utopia bestaat, de zoektocht loont. De reis erheen is moeilijk, maar niet onmogelijk. Ze vergt grote verbeeldingskracht en koppige volharding. [...] Utopie als tegenwicht tegen de politiek van boekhouders dus.”

Hoop op verandering
Thomas de Creus publiceerde een essay in hetzelfde boek: “De hedendaagse Utopie. Van gevaar tot noodzaak”. Hij schrijft: “Ook op meer praktisch niveau – dat van het concrete handelen – manifesteert het utopische verlangen zich opnieuw. Steeds meer mensen experimenteren met nieuwe manieren van samenleven, van produceren en consumeren. Denk hierbij aan de praktijken van ‘cohousing’, stadstuinieren, (energie)coöperaties of autodelen: ze drukken de hoop op een andere samenleving uit. Uiteraard zullen deze en andere kleine, lokale initiatieven de wereld als zodanig niet veranderen. Maar dat is nog geen reden om er schamper over te doen. Want de hoop en het verlangen die eraan ten grondslag liggen maken het wél mogelijk de wereld te veranderen. En gezien de vele grenzen waar we vandaag de dag op botsen is dat geen loos verlangen meer, maar zonder meer een bittere noodzaak.”

Van wilde utopische gedachten naar het gewone leven

Gregory Claeys vat de discussie over het Utopisme in het boek Andersland als volgt samen: “Vast staat in elk geval dat de utopische experimenten in de afgelopen tweehonderdvijftig jaar een voorhoederol hebben gespeeld bij de ontwikkeling van een aantal trends die zich later in de samenleving hebben doorgezet. Een vrijere houding tegenover geslacht, seksualiteit en het kerngezin, aandacht voor het milieu, een meer coöperatieve organisatie van de economie – ze bepaalden wezenlijk het utopische denken en doen van de moderne tijd. Sociale rechtvaardigheid, universele rechten, grotere gelijkheid – het zijn kernthema’s die vaak eerst in een utopische vorm werden gegoten. Vele idealen die in de negentiende eeuw nog als wilde ‘utopische’ gedachten werden afgeschilderd, gingen in de loop van de twintigste eeuw inherent deel uitmaken van het gewone leven van de gewone mensen.” 

* Andersland, In de voetsporen van Thomas More
Ter gelegenheid van de start van de Idealenfabriek is het boek opnieuw herdrukt.
Tweede druk 2018, uitgave Polis en Stichting Utopa.

Erik de Bom (1983) is als historicus en politiek theoreticus verbonden aan het Hoger Instituut voor Wijsbegeerte van de KU Leuven
Toon van Houdt (1966) is als classicus en cultuurhistoricus verbonden aan de KU Leuven
Thomas de Creus (1984) is historicus en doctor in de filosofie
Gregory Claeys (1953) is professor in de geschiedenis van het politieke denken aan de University of London